تهران – ترسیم – مدیر حوزه‌های علمیه کشور در نشست خبری با اصحاب رسانه به تشریح ابعاد تحول‌آفرین حوزه علمیه قم در یکصدسال اخیر پرداخت.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری ترسیم نیوز از تهران، آیت‌الله اعرافی امروز یکشنبه ۱۴ اردیبهشت‌ماه در نشست خبری همایش بین‌المللی یکصدمین سالگشت بازتأسیس حوزه علمیه قم که در باغ‌موزه ملی ملک و با حضور اصحاب رسانه و خبرنگاران برگزار شد، با تشریح برنامه‌های های همایش و برخی از دستاوردهای صد سال اخیر حوزه علمیه قم اظهار کرد: حوزه علمیه همواره به عنوان یک نهاد علم‌مدار و خدمت‌محور و … مطرح بوده است و با گستره بین‌المللی در خدمت علم و اندیشه، فکر و فرهنگ، جامعه و مردم بوده و خواهد بود؛ آنگاه حوزه، حوزه خواهد بود که این عناصر را حفظ کند و به آن استمرار بخشد.
دانش بنیانی از مهمترین مؤلفه‌های حوزه علمیه است
مدیر حوزه‌های علمیه کشور افزود: دانش بنیانی از مهمترین مؤلفه‌های حوزه علمیه است و دانشمندان بزرگی در این نهاد ظهور کرده‌اند. در گذشته همه علوم و دانش‌ها در حوزه علمیه تولید می‌شد، زیرا علوم عقلی و نقلی و طبیعی در حوزه علمیه تدریس و تحقیق می‌شد ولی پس از تفکیک و تخصصی‌شدن علوم این عرصه‌ها از هم تفکیک شد.
چهره‌های بزرگی در حوزه علمیه رخ نموده‌اند
عضو شورای‌عالی حوزه‌های علمیه تصریح کرد: دومین مؤلفه حوزه علمیه شامل اخلاق و حکمت عملی و سنت‌های دیرپای اخلاقی و عبادی در قلمروهای مختلف است. بزرگان ما در تاریخ بیش از هزارساله در دامنه حکمت علمی، گوی سبقت را ربوده‌اند و چهره‌های بزرگی در حوزه علمیه رخ نموده‌اند.
بعد مردمی و اجتماعی از مهمترین ابعاد حوزه علمیه است
نایب رییس مجلس خبرگان رهبری خاطرنشان کرد: بعد مردمی و اجتماعی از مهمترین ابعاد حوزه علمیه است. حوزه و روحانیت بدون مردم هیچ است. حوزه از مردم برخاسته است و با مردم همراه است. پیوندهای عمیق عالمان بزرگ ما با توده‌های مردم و حس خدمتگذاری عنصر بسیار مهمی است که در تاریخ حوزه علمیه وجود داشته و دارد. عالم دین، آنگاه عالم دین است که با همه وجود خود را در برابر مردم متواضع و خویش را وامدار جامعه و مردم بداند.
آیت الله اعرافی یادآورشد: مولفه چهارم حوزه شامل سیاست ورزی درست و اندیشه ورزی صحیح و دور از افراط و تفریط در مقوله سیاست است. در این عرصه حوزه های علمیه پرچمدار استقلال کشورهای اسلامی بوده‌اند. همیشه در هجوم دشمنان همگام مردم در مقابل عوامل مخرب استقلال کشورها بوده‌اند که اوج آن را در نهضت‌های دو صد ساله ایران و عراق و کشورهای اسلامی شاهد بوده ایم و قله آن در انقلاب اسلامی جلوه‌گر شد.
ایران از معارف اسلام و تشیع با آغوش باز استقبال کرد
وی افزود: ایران، چه ایران بزرگ پیشین و چه ایران مستقل امروز در بیش از هزار سال پیشگام و استقبال کننده اندیشه اسلامی و معارف الهی و معارف خاندان پیامبر(ص) بوده است. نکته جذاب تاریخ شکوه‌مند ایران آن است که این کشور هم از معارف اسلام و تشیع با آغوش باز استقبال کرد و هم اینکه این کشور از قرون اول در عرصه تولید دانش دینی، پرچمدار بود. ایران یک جامعه منفعل و پذیرا در مقابل پیام نورانی اسلام نبود بلکه ایرانیان با سابقه کهن و استعداد وافر و هوش بالای خود پرچمدار تولید اندیشه دینی و رواج و گسترش معارف الهی شدند.
عالمان ایرانی در زبان قرآن پیشگام بودند
عضو فقهای شورای نگهبان تصریح کرد: نکته جالب اینکه باید بدانیم که حتی در ادبیات عرب که زبان قرآن و دین ما است، عالمان ایرانی پیشگام بوده اند و به این ادبیات را سامان داده اند. حتی حوزه های علمیه خارج از ایران همچون بغداد و حله و جبل عامل و کوفه و نجف، همیشه لبریز از عالمان و متفکران ایرانی بوده اند. زعمای اصلی حوزه های علمیه خارج از ایران از جمله نجف، از عالمان بزرگ ایرانی بوده اند. در ایران نیز در طول این ۱۴۰۰ سال شاهد آن هستیم که حوزه های علمیه و مراکز بزرگ علمی در ایران شکل گرفته است.
قم، ری و بغداد سه ضلع اصلی
مدیر حوزه های علمیه کشور گفت: قم متقدم و ری و بغداد در ابتدا سه ضلع اصلی بودند ولی بعدها بسیاری از شهرهای ایران با حضور حوزه های علمیه به رشد و توسعه علمی و معنوی و فرهنگی فراوان رسید
آیت الله اعرافی یادآورشد: حوزه علمیه قم در دوران بسیار سختی شکل گرفت و قدرت های بزرگ جهانی در میانه دو جنگ جهانی ایران و شرق را مورد طمع خود قرارداده بودند و حکومت های دست نشانده را بر آنها حاکم کردند وخدشه به آرمان های ملی و دینی را نیز توسط آنها دنبال کردند. حوزه علمیه قم در کنار روشنفکران و فرهیختگان و بزرگان حوزوی در این شرایط تاسیس شد.
آیت الله حائری با خردورزی و حکمت وافر حوزه قم را باز تاسیس کرد
وی ادامه داد: بازتأسیس حوزه علمیه قم در سال ۱۳۰۱ در کوران حوادث بزرگ ملی و منطقه‌ای بود. در دورانی که رضاخان با تأیید قدرت های بزرگ برای تغییر وضعیت ایران وارد عمل شد و دست های بیگانه نیز با او همراه شد. در آن زمان مرحوم آیت الله حائری با خردورزی و حکمت وافر این حوزه را بازتاسیس کرد زیرا حوزه علمیه قم دارای ۱۲ قرن سابقه بود ولی با نقش آفرینی آیت الله حائری در سخت ترین شرایط کشور چنین نهادی پایه ریزی شد.
امام خمینی(ره) پرچمدار تعالی حوزه قم در نیم قرن اخیر
امام جمعه قم افزود: نکته دیگر آن است که حوزه علمیه قم در این صد سال و به ویژه نیم‌قرن اخیر به یک تولیدگر اندیشه استوار انقلابی و فکر سیاسی متکی بر اندیشه اسلامی و ناظر به پیشرفت و تعالی ایران مبدل شد و امام راحل نیز پرچمدار این عرصه بودند. گرچه آیات عظام بروجردی و حائری گام های بزرگی برداشتند ولی نظریه و تئوری نهضت و انقلاب اسلامی و گفتمان انقلاب اسلامی از قم و امام راحل برخاست و این جریان در عمل در کنار دانشگاهیان و حضور مردم ایران مبدا تحولات عظیم قرار گرفت.
نظام اسلامی الگوی عمیق از مردم‌سالاری دینی را تاسیس کرد
نائب رئیس مجلس خبرگان رهبری تصریح کرد: زمانی بیان می‌شد که می خواهیم جمهوریت را با پادشاهی تلفیق کنیم که از دیکتاتوری بدتر بود که این مساله در زمان رضاشاه نیز متجلی بود ولی نظام اسلامی الگوی عمیق از مردم سالاری دینی را تاسیس کرد و این الگو با حضور گسترده مردم محقق شد.
مدیر حوزه های علمیه کشور با اشاره به اهداف همایش بازتاسیس حوزه گفت: حوزه علمیه قم ژرفای علوم اسلامی را عمق بخشید و دامنه علوم در این دوره بسط فراوان یافت. این همایش به دنبال نشان دادن گوشه های از تطورات علمی و بسط و گسترش دامنه علوم اسلامی است. در یک طرح تحولی که در دوره اخیر در مدیریت حوزه های علمیه طراحی شده است که در نمایشگاه جانبی این همایش نیز ارایه می شود، طرحی به عنوان درختواره علوم وجود دارد که ۱۰۰ قلمروی دانشی در حال اجرا است.
گسترش دامنه علوم اسلامی به خصوص ناظر به نیازهای معاصر از ویژگی های حوزه علمیه است
آیت الله اعرافی یادآورشد: گسترش دامنه علوم اسلامی به خصوص ناظر به نیازهای معاصر از ویژگی های حوزه علمیه است. از جمله این دانش ها می توان به فقه اشاره کرد که در این دوره هم فقه به ابواب نو و جدید ناظر شده است و مباحث تطبیقی فقه و حقوق و علوم انسانی مدنظر قرار گرفته است و فقه مقارن با مذاهب اسلامی در قم مد نظر بوده است.
وی افزود: در عرصه فلسفه نیز حوزه علمیه قم افزون بر میراث فلسفی ماندگار حوزه علمیه و ایران شاهد آن هستیم که فلسفه به قلمروهای جدید توسعه یافته است و فلسفه مضاف و مباحث تطبیقی مد نظر بوده است.
عضو مجلس خبرگان رهبری تصریح کرد: در حوزه کلام نیز حوزه علمیه قم تولیدات فاخری را به عرصه رسانده است. همچنین در حوزه قرآنی نیز به شکل بی سابقه ای در ده های اخیر در حوزه مورد توجه قرار گرفته است. تفسیر در عرصه های مختلف و به خصوص تفسیر به زبان های گوناگون مدنظر بوده است. رونمایی از تفسیر ۸۰ جلدی آیت الله جوادی آملی از جمله همین تلاش ها بوده است.
حوزه علمیه قم و رشد زبان فارسی در جهان
مدیر حوزه های علمیه کشور گفت: از ویژگی های حوزه علمیه قم می توان به توسعه و رشد زبان فارسی در عرصه های مختلف اشاره کرد. انتقال معارف اسلامی به زبان فارسی در حوزه علمیه قم به اوج رسید و مرحوم شهید مطهری این راه را دنبال کرد و عمده ذخایر فکری حوزه به زبان فارسی سامان گرفته است.
آیت الله اعرافی یادآورشد: حوزه اخلاق، تاریخ، سیره و علوم انسانی، هنر و مطالعات روانشناسی، اقتصاد و فرهنگ و… از جمله حوزه های تحت اشراف حوزه علمیه قم بوده است.
حوزه علمیه قم و بانوان
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم افزود: قم ارتباط بسیار جذابی در حوزه بانوان پیدا کرده است. این کار در حوزه علمیه قم به شکل نهادمند و ساختار مند پس از انقلاب اسلامی همه دروازه های علوم اسلامی به روی بانوان گشوده شد و امروزه به تعداد مراکز علوم اسلامی برادران، به همین تعداد نیز مراکز و مدارس برای بانوان ایجاد شده است و حوزه علمیه خواهران به یک بال بزرگ برای گسترش علوم اسلامی و انسانی و اخلاقی مبدل شده است.
وی تصریح کرد: امروزه نزدیک به ۵۰۰ مدرسه علمیه بانوان در قم و سراسر ایران فعال است و در خارج از کشور نیز این مراکز تاسیس شده است که این پدیده برآمده از حوزه علمیه قم است.
امتداد بین‌المللی حوزه علمیه قم
مدیر حوزه های علمیه کشور گفت: مساله دیگر، امتداد بین المللی حوزه علمیه قم است. این حوزه انوار علوم اسلامی را در جهان متجلی کرده است. این حوزه دارای امتدادی در کشورهای مختلف است. در بیش از ۱۰۰ کشور دنیا، امروزه جوانان و علما و مردم علاقه مند به معارف الهی پیشگام شده اند و با بهره گیری از معارفی که در قم فراگرفته اند مراکز علوم اسلامی و انسانی را درکشورهای مختلف سامان داده اند.
ارتباط با دانشگاه
آیت الله اعرافی یادآورشد: همچین قم در زمینه ارتباط با دانشگاه از آغاز شکل گیری دانشگاه، دغدغه مند بوده است. پس از شکل گیری دانشگاه تهران زعمای حوزه به دنبال داد و ستد و هم اندیشی با این متفکران بوده اند. علامه طباطبایی به شکل شخصی این روابط را پایه ریزی کرد و شهید مطهری یک شیوه تعاملی قوی را بین حوزه و دانشگاه سامان داد و این تعامل و همکاری به شکل نهادی نیز توسعه یافت.
مردم پشتوانه اصلی حوزه و نهاد علم دین هستند
وی افزود: مساله دیگر در سنت فکری قم، اتکای بر مردم و یگانگی با مردم است. قم بدون مردم هیچ گاه شکل نمی‌گرفت. مردم پشتوانه اصلی حوزه و نهاد علم دین بوده اند و امام راحل با اتکای بر این نیروی بزرگ این انقلاب را شکل داده اند. هویت و اصالت ما در ارتباط با مردم شکل می گیرد.
تطورات دانشی در ۲۰ قلمرو علمی در حوزه علمیه قم ارایه می شود
آیت الله اعرافی تصریح کرد: همایش بین المللی یکصدمین سالگشت بازتأسیس حوزه علمیه قم از چند سال قبل آغاز شد ولی دبیرخانه برای اتقان کار و تکمیل آثار تصمیم گرفت که اختتامیه همایش امسال برگزار شود. در بخش دستاورد حوزه بیش از ۳۰۰ محقق و پژوهشگر از محققان حضور داشتند که تا کنون ۲۵ جلد از آثار تکمیل شده است. تطورات دانشی در ۲۰ قلمرو علمی در حوزه علمیه قم ارایه می شود. ۳۰ ویژه نامه حوزوی و دانشگاهی نیز در این عرصه تولید شده است. همچنین در این عرصه نمایشگاهی برای ارایه آثار برپا می شود.
منتظر منشور روحانیت مقام معظم رهبری هستیم
عضو فقهای شورای نگهبان گفت: امروز در انتظار صدور منشور مقام معظم رهبری در خصوص حوزه‌های علمیه هستیم. این منشور از نظر کمیت و کیفیت یک منشور ماندگار و نقطه عطفی در حوزه تطورات حوزوی و علمی و دینی و ارتباطات علمی حوزه علمیه قم با مراکز علمی دیگر خواهد بود.
پیام و سخنرانی ۵ مرجع تقلید در همایش
آیت الله اعرافی یادآورشد: این همایش مزین به حضور و پیام آیات عظام؛ مکارم شیرازی، نوری همدانی، سبحانی و جوادی آملی است. در این همایش جمع کثیری از عالمان ودانشمندان ایرانی و بین المللی است. امیدواریم این همایش گامی مهم برای برداشتن گام های جدی تر باشد. مرحوم محقق موسس حوزه حق بزرگی بر ما دارند و همچنین درکنار تجلیل از مقام شامخ امام راحل و مراجع عظام، دستاوردهای مهم حوزوی نیز در این همایش رونمایی می شود.
وی افزود: مدیران حوزه های علمیه نیز با شناخت واقعیت های میدانی باید راه های توسعه فعالیت های حوزه را نیز به خوبی در پیش گیرند و حوزه را در عرصه های علمی و معنوی و اخلاقی و فرهنگی و… راهبری کنند.
عضو مجلس خبرگان رهبری تصریح کرد: از اظهار نظر دانشمندان و فرهیختگان جامعه استقبال می کنیم و حوزه برای تعمیق رسالت خود باید گام های بزرگتری بردارد. تحولات جدیدی که در عرصه های مختلف رخ داده و پیش روی ما است و نیازهایی که در نسل جوان و جامعه ما وجود دارد ما را به تکالیف سنگین تری موظف می کند.
حضور بانوان در حوزه
مدیر حوزه های علمیه کشور در بخش دیگری از سخنان خود در پاسخ به سوال خبرنگاران گفت: تحصیل خواهران در عرصه علوم اسلامی سابقه بیش از هزارساله دارد ولی این کار به شکل نهادی در پنجاه سال اخیر در حوزه علمیه قم شکل گرفت. اندکی پیش از انقلاب اسلامی پایه حضور خواهران در حوزه علمیه ریخته شد. مرحوم شهید قدوسی از بنیانگذاران این عرصه بودند ولی پس از انقلاب این تحول به شکل های مختلف انجام شد. اولین بروز این حوزه در جامعه الزهرا بود و سپس حوزه علمیه خواهران پایه ریزی شد و بخش بانوان جامعه المصطفی نیز به این ساختار پیوست. امروزه بیش از ۱۰۰ حوزه علمیه خواهران در خارج از کشور توسط خواهران کشورهای مختلف تاسیس شده است.
آیت الله اعرافی یادآورشد: امروزه ده ها رشته در قلمروهای علمی مختلف در عرصه خواهران تدریس می شود. تا کنون بیش از ۵۰ تا ۷۰ هزار نفر از خواهران ما فارغ التحصیل شده اند و هم اکنون نزدیک به ۵۰ هزار نفر در مراکز حوزوی بانوان مشغول به تحصیل هستند و چهره های ممتازی نیز در عرصه های مختلف به میدان آمده اند.
وی افزود: کنشگری دانش آموختگان حوزوی بسیار جالب توجه است. جمع بسیاری از طلاب خواهر در آموزش و پرورش در قالب آزمون های رسمی شرکت کرده و امروز در آموزش و پرورش فعالیت دارند. عرصه های کنشگری بانوان طلبه در بخش های مختلف جامعه مهیا است و مسیر تولید علم و اندیشه ورزی برای خواهران در کنار حوزه علمیه خواهران مهیا شده است.
عضو فقهای شورای نگهبان تصریح کرد: مقوله تحول، در دوره اخیر مدیریت حوزه مورد توجه قرار گرفته است. تلاش وافری در زمینه تحول خواهی در بدنه حوزه ایجاد شده است و ۲۰ طرح راهبردی و پایه به تصویب شورای عالی حوزه های علمیه رسیده است و ۱۰۰ طرح تحولی نیز تصویب شده و در مسیر اجرا قرار گرفته است. مباحث مرتبط به فقه معاصر از جمله این عرصه های تحولی است که ۵۰ اثر فاخر نیز در این عرصه تولید شده است. در عرصه فقه پزشکی و فقه پولی ومالی و عرصه های مورد نیاز علمی کارهای فاخری انجام شده است. از دیگر تولیدات بزرگ حوزه درختواره عظیم دانشی است و امروز در قم و استان ها بیش از ۱۰۰ رشته و گرایش تدریس می شود.
مدیر حوزه های علمیه کشور گفت: اصلاح متون درسی از دیگر عرصه های تحولی بوده است. همچنین توسعه پژوهش با ایجاد ۱۰۰ مجله تخصصی پژوهشی و ایجاد حداقل ۱۰۰ حوزه تخصصی پژوهشی و ده ها در طرح ناظر به نیازهای کشور و نظام در حوزه دنبال شده خواهد شد.
حوزه و نیازهای جدی جامعه معاصر
آیت الله اعرافی یادآورشد: حوزه ناظر به نیازها و شرایط زمان و مکان که امام راحل نیز به آن توجه داشتند تولیدات بسیاری به عرصه آمده و امری ضروری است. در فقه نیز شاهد پی ریزی ابواب جدید هستیم. فقه تربیت و ۲۰ قلمروی جدید در عرصه فقهی در حال شکل گیری است. مرکز تحقیقات کامپیوتری نور از مراکز پیشگام در زمینه بهره گیری از روش های نوین در حوزه علوم اسلامی و انسانی است. طرح هوش مصنوعی و اجتهاد نیز با حضور ده ها دانشجو و طلبه نخبه در یک طرح و پروژه کلان حوزه و هوش مصنوعی در حال فعالیت هستند.
وی افزود: البته در زمینه نیازهای جدید شاهد افراط و تفریط هستیم. دین به دنبال راهبری جامعه است و گاهی نیاز است که نظامات حقوقی و دستورالعمل های خاصی نیز ایجاد شود و از دیگر سوی نیز باید نیازها و تطورات زمان را نیز به خوبی مورد توجه قرار دهیم. تلاش قم و جمع بسیاری از بزرگان و اعاظم آن است که با نگاه به این اصالت و با نگاه به نیازهای دنیای جدید این امر بازخوانی شد. طبیعی است که در این تحول شاهد تاخیر و تاخرها و چالش هایی هستیم. قطعا وظیفه حوزه است که میراث دارد پیام دین باشد و همچنین با نگاه عقلانی و اجتهادی به مقولات جدید رقم پاسخ دهد.
عضو مجلس خبرگان رهبری تصریح کرد: عرصه وقف و وجوهات شرعی و خیرین همیشه پشتوانه حوزه ها بوده است و امروزه نیز بخش عمده ای از وظایف حوزه دین با وجوهات شرعی پوشش داده می شود ولی با توجه به نیازهای عظیم جامعه و نظام و کشور کمکی از بودجه عمومی کشور نیز دریافت می کند که در مقابل وظایف سنگین حوزه در عرصه های مختلف رقم آنچنانی نیست.
هوش مصنوعی و حوزه
مدیر حوزه های علمیه کشور گفت: هوش مصنوعی یک پدیده جدید و موج آفرین است که به سرعت معادلات زندگی بشر معاصر را تغییر می دهد و غرب نیز این عرصه ها را در عرصه های مختلف مورد مطالعه قرارداده است. حوزه فلسفی، حوزوی و اخلاقی و ارزشی چهار حوزه مهمی هستند که باید در عرصه هوش مصنوعی مطالعات گسترده ای در این عرصه انجام شود. اگر این مطالعات انجام نشود قطعا بشر قطعا در مقابل هوش مصنوعی منفعل خواهد بود.
آیت الله اعرافی یادآور شد: در حوزه علمیه قم رشته ها و دانش های هوش مصنوعی شامل فلسفه و فقه و اخلاق هوش مصنوعی را مورد توجه قراردادیم. گروه های مختلفی نیز وارد میدان شده اند و نتایج آن نیز به دستگاه های مسئول ارایه می شود.
وی افزود:ارتباط هوش مصنوعی و علوم اسلامی نیز در حوزه دنبال می شود. انتقال معارف اسلامی به عرصه وب و در دسترس قرار گرفتن هوش مصنوعی از دیگر پروژه های ما است. کاربست فرهنگی و دینی توسط ابزارهای هوش مصنوعی نیز مد نظر حوزه قرار گرفته است.
منشور روحانیت مقام معظم رهبری
عضو مجلس خبرگان رهبری تصریح کرد: منشور دوم روحانیت که توسط مقام معظم رهبری ارائه می شود ناظر به منشور اولی است که از سوی امام راحل صادر شده است و با توجه به نیازها و شرایط جدید محورهای مختلف دیگری بیان می شود. امیدواریم که همه ابعاد منشور روحانیت با حضور همه دستگاه ها مورد توجه و عنایت قرار گیرد. حتی پیش از صدور منشور این فرایند را آغاز کرده ایم و امیدواریم در نهایت احترام مسایل مرتبط به پیام برنامه ریزی و پیگیری شود.
حوزه قم مطالبه‌گر و پاسخگو
مدیر حوزه های علمیه کشور گفت: زمانی حوزه و دانشگاه مطلوب و سرآمد خواهند بود که گره گشای مشکلات معرفتی و معیشتی مردم باشند. حوزه همانگونه که باید مطالبه گر باشد باید در عرصه های مختلف نیز پاسخگو باشد. در این سالها تلاش شده است که در تولید اسناد و قوانین و مقررات و کنشگری در حوزه آسیب های اجتماعی نقش آفرین باشیم. حوزه و دانشگاه کانون های اصلی خدمتگذاری مردم و نظام اسلامی هستند و همیشه نیز آمادگی خود را به مسئولان کشور اعلام کرده ایم.
دست به کار ده‌ها محقق حوزوی و دانشگاهی برای طرح بانکداری
آیت الله اعرافی یادآورشد: طرح بانکداری که دو سال نیز به تاخیر دچار شد، ده ها محقق علمی حوزوی در عرصه اقتصادی برای اتقان این حوزه دست به کار شده اند. امروزه نزدیک به ۵۰۰ محقق و پژوهشگر اقتصاد اسلامی پرورش یافته اند و قلمروهای جدیدی در این عرصه ها ایجادشده است. گره گشایی و حل تئوریک مسایل بدون تعامل قوی نظام دانشگاهی و حوزوی و نظام تقنینی و اجرایی کشور محقق نخواهد شد.
